«Kókjaılaý jobasy» qajet pe?  Ekologıalyq sanany qaıtsek kóteremiz? Qoǵamdaǵy sybaılas jemqorlyq nege toqtamaı tur? Ádilettilik qaıtse, qalpyna keledi.? Osy jáne taǵy basqa máselelerge qatysty qamshy.kz aqparat agenttiginiń saýaldaryna  «Baıtaq bolashaq» ekologıalyq alánsynyń tóraǵasy Azamathan Ámirtaı  jaýap berdi.

–Keıingi kezde ártúrli BAQ-na jıi suhbat berip, áleýmettik jelilerde belsendi pikir aıtyp júrsiz? Munyń sebebi nede, tynyshtyq pa?

–Jalpy belsendi adamdar qaıdan shyǵady? Adamnyń qoǵamdaǵy, memleketpen aradaǵy qarym-qatynastyń túsinispeýshiliginen  belsendiler týady. Qaı eldi alatyn bolsaq ta, solaı. Qoǵamdyq qarym-qatynasta ádiletsizdik  jaǵdaı jıi oryn alatyn bolsa, belsendiler óz-ózinen paıda bolady.

–Sonda siz de ádiletsizdikti kóp kórdińiz be?

–«Men bala kezimnen, fızıka-matematıka mektebinde jáne ýnıversıtette júrgende jaqsy oqysam, ómirge daıyn bolamyn» dep oılaıtynmyn. Jumys istedim. 2000 jyldary úlken jobalar jasadym. Qazaqstandaǵy İT calasyndaǵy eń iri on kompanıanyń birin ashtym. Kóp jumys atqardyq. Bıznesimiz órkendedi. Biraq qysym jasala bastady. Eshqandaı zań buzǵan joqpyz. Artymyzǵa tekserýshilerdi salyp qoıdy. Sol kezde óz-ózime suraq qoıdym: Munyń bári ne úshin? Sóıtsek, memlekette yqpaly bar bir adamnyń bizdiń kompanıaǵa kózi túsken eken. Aıaǵan joq. Tekserdi. Biraq biz ashyq jumys istedik. Tipti qysym jasalyp jatqany jóninde Prezıdent ákimshiligine deıin hat jazdyq. Odan keıin qysym tipti kúsheıe tústi. Eshnárse tappady. Biraq bıznesimdi álgi yqpaldy adamdar byt-shytyn shyǵardy. Ózderine aldy. Mamandarym da solaı qaraı ketti. Osyndaı kederginiń bári meni shyńdaı tústi. Renish qalǵanmen,  alǵa qoıylǵan maqsatty jarty jolda tastap kete almadym. Bilimimdi, tájirıbemdi jetildirý úshin shetelge ketip qaldym. Amerıka men Anglıada oqyp, jumys istedim. Ózim elektrondy qyzmet pen statısıka salasy baǵdarlamasynyń avtory bolǵandyqtan  2013 jyly elge oralyp, qaıtadan kásip ashtym. Uzamaı ony da tartyp aldy. Biraq olar tıanaqty isteı almady.  Jumsaǵan qarjylary shyǵyn bolyp, bosqa ketti. Osynyń barlyǵy meniń qoǵamdyq belsendiligimdi oıatty.

Bizde qalaı qazir? Telearna menn BAQ-tarda «kásipti órkendetýge jaǵdaı jasap jatyrmyz» dep jıi aıtady. Biraq bıznesiń órkendep, kózge túse bastasań, ony alyp qoıady nemese kóp kedergi jasaıdy. Qoǵamdaǵy osyndaı ádiletsizdikter meni de ashyndyrdy. Bir ǵana nárseni aıtaıyn, 90 jyldary jabaıy naryqta reketter kóp boldy ǵoı...

–Solar qaıda qazir?  Kórinbeıdi ǵoı...

–Kórinbeıdi. Biraq  olardyń barlyǵy da memlekettik organdarǵa kirip ketken. Sol jerde jumys  isteıdi.  Memlekettik tetik arqyly yqpal etip otyrady.

–Osy pikirińiz ózińizge kedergi keltirýi múmkin ǵoı.

 –Nege úndemeı otyrýymyz kerek?! Bul – shyndyq.  Olardyń barlyǵy da osyndaı jumystar arqyly aqsha jasaıdy, sóıtip baııdy. Qysqasy, memlekettik qyzmet bızneske, aqsha tabýǵa aınaldy. Qazir mınıstr de, onyń orynbasary sybaılas jemqorlyqpen ustalyp jatyr. Ustalsa da, qoımaıdy, toımaıdy. Mysaly, bir ákim oblysqa taǵaıyndaldy delik. Sodan bastap oǵan joǵarydan qońyraýlar túse bastaıdy. «Ana adamdy myna jobaǵa qoı, mynandaı kásip ashý kerek». Olıgarhtar da qońyraý shalyp, tynyshtyq bermeıdi. Endi ákim ne isteýi kerek? Solar usynǵan aqymaqtardy qyzmetke  alady. Sosyn qalaı jumys jandanady? Qazir jan-jaǵyń toly – jemqorlyq. Balabaqshanyń meńgerýshisi, aýrýhananyń bas dárigeri, mekteptiń dırektory bolý – bári de aqsha. Qyzmettiń bári de qazir satylady. Qoǵam irip-shirip bara jatyr. Mundaı keleńsiz jaǵdaıdy kórip otyryp, qalaı belsendi bolmaısyń?!

–Biraq mundaı jaǵymsyz áreketten qoǵam qalaı bolǵanda da tazarý kerek. Bulaı kete berýi múmkin emes qoı...

–Qoǵam qalaı tazarady? Siz, biz, halyq belsendi bolǵanda ǵana qoǵam jemqorlyqtan tazarady. Qazaqstandaǵy 18 mıllıon halyqtyń 10 paıyzy ǵana bıznes, alyp-satý sekildi kásiptiń aınalasynda júrgender. Qalǵan 90 paıyzy belsendilikten ada.

–Al belsendilik artý úshin ne qajet?

–Qundylyq kerek.

–Ol qandaı qundylyq?

–Bir belsendiler  qazaq qoǵamyn til máselesi arqyly birektiremiz dep oılady. Biriktire almady. Til salasynda jumys istep jatqan qoǵamdyq uıymdardyń jumysynyń nátıjesi joq. Úkimet músheleri, parlament qazaqsha sóıleı me? Joq. Demek olar seniń tilińe pysqyryp ta qaramaıdy. Jalpy álemdik tarıhtyń statısıkasyna zer salyp qarańyzshy:Ulttyq jáne tilge qatysty másele kóterip júrgen qoǵamdyq uıymdardyń ǵumyry eshýaqytta uzaqqa barmaǵan. Olardyń barlyǵy aqshaǵa satylyp ketedi.

–Al siz aıtyp otyrǵan qundylyq ne?!.

–Bul – adamdardyń quqyǵy. Qoǵamda óz quqyńdy talap etýiń qajet, adam quqy taptalmaýy kerek.  Ol úshin men aıtqan belsendilik qajet.  Ekinshi bul – ekologıalyq másele. Ekologıa Qazaqstanda ǵana emes,  ǵalamdyq problema.  Mysaly, Eýropada ekologıalyq máselemen aınalysatyn qoǵamdyq uıymdardyń belsendiligi óte myqty. Bizdiń jep otyrǵan tamaǵymyz, aýyz sýymyz, qorshaǵan orta men janýarlar álemi, tabıǵat barlyǵynda da ekologıalyq problema bar. Ekologıalyq qundylyqtyń máni tereń ekenin halyqqa jetkizýge umtylyp otyrǵanymyzdyń syry da sol. Ekologıa saıasat emes, odan joǵary tur. Ekologıa – ǵylymnyń, bilimniń, aqyldyń  jetistigi. Endeshe, Alla taǵala jaratqan, amanat etken  qorshaǵan ortaǵa qıanat jasaý – qylmys.

–Sonda...

–Men ádiletsizdikke qarsymyn. Qazaqstanda árkez ádilettilik saltanat qursa deımin. Aram aqshadan aýlaq júremin. Bul – meniń ómirlik pozısıam. Sondyqtan qansha jerden kedergi jasalsa da, meni óz ustanymymnan eshkim qaıtara almaıdy.

– Sonshalyqty kimge senesiz? Artyńyzda kim tur?

–Men ózime senemin. Óıtkeni osy kúnge deıin jınaǵan baı ómirlik tájirıbem bar. Iá, jalǵyz adamnyń,  jaıaýdyń shańy shyqpaıdy. Meniń janymda ekologıalyq máselemen aınalysatyn  jaqtastarym, komandam bar. Biz «Baıtaq –Bolashaq» ekologıalyq alánsyn qurdyq. Alánstyń rsepýblıkada 13 fılıaly bar. Ekinshiden,  Qazaqstandaǵy  tanymal qoǵamdyq qaıratkerlerdiń basyn biriktirdik. Aqsaqaldar keńesi jumys isteıdi. Bul –  úlken kúsh. Qazir respýblıkada ǵana emes, jergilikti jerlerde óte belsendi jumys júrgizip jatyrmyz. Qandaı jaǵdaılarǵa qaramastan, jumysty jalǵastyra  beremiz. Úshinshiden,  qoǵamdyq jumysqa qatysty úlken tájirıbemiz bar.Tórtinshiden, bizdiń álemdik dárejedegi baılanysymyz óte kúshti.

– Demek...

– Biz sentrıstik baǵyt ustanamyz. Ekologıalyq uıym bolǵandyqtan, árýaqytta  kompromısske baramyz. Óıtkeni  revolúsıa bárin qurtady, bar nárseni joǵaltady. Biz evolúsıalyq jolmen ǵana adamnyń ekologıalyq sanasy men kózqarasyn ózgerte alamyz. Jalpy men qazaqtildi jigitpin, aýyldyń kóshpendi ómirin kórgen adammyn. Jazdygúni - jaılaýda, qysta – qystaýdaǵy ómirdi kórdim.  Janym  –qazaq. Naǵyz qazaqtyń mentalıtetin jaqsy bilemin. Sondyqtan ulttyń bolashaǵy úshin búgingi  bar nárseni joǵaltpaýymyz kerek. Ol úshin ekologıalyq sanany kóterýimiz kerek. Bala kezimizden ata-anamyz «aǵashty syndyrma, jerge túkirme» dep úıretti ǵoı. Jalpy  ekologıaǵa eń jaqyn halyq kóshpendiler bolyp sanalady. Sondyqtan bul bizdiń qanymyzdaǵy bar nárse.  Negizi terıtorıalyq turǵydan Qazaqstan durys jerde ornalasqan. Bul – Alltaǵalanyń bergen syıy. Bolashaqta Eýraazıany biriktire alatyn halyqqa aınalýymyz qajet.

–Qazirgi eń kúıip turǵan másele – «Kójaılaýdyń» jaıy. Jalpy taý shańǵysy kýrorttyq aımaǵy salyný kerek pe, joq pa?

–Biz onyń salynýyna qarsymyz. Bul jerde ashyqtyq joq. Óte qymbat joba. Myń gektar jerdiń 100 gektaryna taý shańǵysy joly salynar. Al 900 gektaryna kotej qalashyǵy salynatyn bolsa, ol kimge satylady? Onyń qarjysy búdjetke túsedi me? Sondyqtan munyń  qarapaıym halyqqa túk paıdasy joq. Men qolym bosaǵan sátte Aqbulaq pen Shymbulaqqa baryp, shańǵy tebemin. Jaı jumys kúnderi onda adam joq. Tek senbi, jeksenbi kúnderi ǵana barady. Demek, mundaı jaǵdaıda úshinshi taý shańǵy kýrortynyń qajeti ne? Bul týraly aláns óz pozısıasyn bildirdi, Aıttyq, jazdyq ta.

–Biraq odan eshkim bas tartyp otyrǵan joq qoı. Báribir salynatyny belgili.

–Meniń oıymsha, bul jobanyń artynda baı olıgarhtar tur. Olar «tek paıda tapsam» deıdi. Jalpy bizdiń túbimizge osy olıgarhtar jetedi. Árıne ultty oılaıtyndary da bar. Az. Kóbisiniń oıy – tek aqsha tabý. Olardyń dúnıesiniń bári syrtta. Bank te, bıznes te – solardiki. Olıgarhtar qaýipti, olar bárin satyp alady.

–Biraq báribir qoǵamǵa janashyrlyq, memlekettik sana degen bolýy kerek qoı.

–Negizi memlekette, qoǵamda belgili bir tepe-teńdik bar. Munaı men gazdan túsken aqshanyń bir bóligi halyqtyń áleýmettik jaǵdaıyn jaqsartýǵa jumsalyp jatyr.  Oǵan Prezıdenttiń ózi kepil bolyp otyr. Ony joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Meniń qorqatynym – Prezıdentten keıingi jaǵdaı qalaı bolady? Kim keledi? Óıtkeni shyny kerek, olıgarhtardyń barlyǵy da bılikke talasady. Baılardyń ómiri basqa. Qarapaıym halyq muny túsinýi kerek. Sondyqtan birlik pen halyqtyń belsendiligi bárinen de mańyzdy. Prezıdent aýyldan shyqqan qazaqtildi tulǵa. Al qazirgi olıgarhtardyń bári de orystildiler. Olardyń barlyǵynda kosmopolıttik túsinik bar. Biz qazaqtyń dosy – qazaq, qazaqtyń dosy – bilim ekenin uǵynýymyz qajet. Biz bilimdi ult bolýǵa umtylǵanymyz abzal.

–Biraq ekologıalyq máseleni alǵa tarta otyryp, ózińizge saıası upaı jınap júrgen joqsyz ba?

–Biz saıası uıym emespiz. Alaıda, qoǵamǵa adal qyzmet etip júrgen saıasatker-tulǵalar bolsa, qoldaý kórsetýge daıynbyz. Biraq saıasatpen aınalyspaımyz. Eger aınalyssaq, negizgi maqsatymyzdan aýytqyp ketemiz. Qaıtalap aıtaıyn, ekologıa saıasattan joǵary tur. Memleket te qazir ekologıalyq problemalardy sheshýge belsene kirisip jatyr. Demek, bizdiń jumysymyz olarmen úılesip, birin-biri tolyqtyryp tur.

– «Baıtaq-bolashaq» ekologıalyq alánsy» respýblıkalyq qoǵamdyq birlestigine kimder múshe?

–Belsendiligimizdiń kún saıyn artyp kele jatqanyn myna bir derekter aıǵaqtaı túskendeı: Bizdiń ınstagramda - 340 myń, áleýmettik jelide - 160 myńdaı turaqty tirkelgen jazylýshy - oqyrmanymyz bar. Jaqyn ýaqytta aláns «Taza el. kz» atty aqparattyq portal ashýdy kózdep otyr. Bizdiń alánsqa halqymyzdyń ekologıalyq bolashaǵy senip tapsyrylǵan.  Uıymǵa elin, ultyn oılaǵan, qazaqtyń tanymal tulǵalary múshe. Olar – ózderin ispen dáleldep júrgen adamdar. Belgili tulǵalardy shoǵyrlandyrǵan mundaı uıym Qazaqstanda joq. Bizdiń jumysymyz barǵan saıyn yqpaldy bolyp kele jatyr. Muny saıasatkerler de baıqap otyr. Alánstyń aqsaqaldar keńesiniń tóraǵasy,  «Baıtaq-Bolashaq»  respýblıkalyq qoǵamdyq birlestiginiń qurmetti prezıdenti – álemdik dárejedegi tulǵa Oljas Omaruly Súleımenov. Qazaqtyń osyndaı qaıratker azamattarynyń basyn qosqan uıymnyń usynystaryn bılik te qazir qaperge alýda. Astanany kógildir otynmen tolyq qamtý týraly birneshe jyl buryn aıtqan bizdiń usynysymyz oryndalýda.  Jaqynda Atyraýda ótken jıynda shahardy «jasyl qalaǵa»  aınaldyrý týraly másele kóterdik. Qala mańaıyndaǵy zaýyt turbalaryna arnaıy súzgish qoıý, avtokólikterdi gazǵa aýystyrý sekildi usynystardyń barlyǵy aıtyldy. Munyń barlyǵy júze asyrýǵa bolatyn jobalar.
–Qazirgi BAQ pen ınternet kózderinde eń qyzý talqylanyp jatqan másele, ol Qytaıdaǵy qazaqtardyń jaıy...

 –Ras,  Qytaıdaǵy qandastarymyzdyń jaıy bizdi qatty alańdatyp otyr. Muny tek saıası dıplomatıaloyq jolmen ǵana sheshe alamyz. Bul jerde myna máseleni esepke alýymyz qajet: Qytaı – qýatty ımperıa. Ekonomıkasy myqty el. Sondyqtan muny tek qana saıası jolmen sheshý kerek. Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligi bul oraıda úlken jumys jasap jatyr. Demek, máseleni sonshalyqty ýshyqtyryp keregi joq. Qytaı Qazaqstanǵa úlken ınvestısıa quıyp jatqan el. Al  qazaq halqyn olarǵa qarsy qoıýdyń qajeti shamaly. Qytaıda 1,5 mıllıonnan asa qandastarymyz turady.  Demek, olarǵa qıyndyq týmaýyn da oılaýymyz qajet. Bizge saıası tehnologıa arqyly jumys istep, kórpemizge qaraı kósile otyryp, máseleni tezirek  sheshkenimiz durys.

Suhbatyńyzǵa rahmet!

Áńgimelesken Berik Beısenuly